Vào giữa tháng 3, Lisa vừa kết hôn đã tham gia dây chuyền sản xuất tại nhà máy xe điện mới xây dựng của Li Auto, ngôi sao của ngành công nghiệp xe điện đang phát triển của Trung Quốc. Cô hy vọng có thể giúp trang trải chi phí sinh hoạt cho hai vợ chồng ở Bắc Kinh, nhưng cô chỉ làm việc 12 ngày trong tháng 4 và 3 ngày trong tháng 5.

“Chúng tôi được thông báo rằng doanh số bán xe thuần điện của chúng tôi đang yếu do điều kiện kinh doanh tồi tệ nên công ty phải cắt giảm sản xuất”, Lisa cho biết và nói thêm rằng hơn 1.000 công nhân đã được thông báo rằng họ có thể nghỉ việc hoặc chờ đợi với mức lương tối thiểu cho đến khi mọi thứ trở nên tốt hơn.

Áp lực buộc phải giữ Lisa và các đồng nghiệp của cô tiếp tục làm việc đang đe dọa làm trầm trọng thêm căng thẳng thương mại giữa Trung Quốc và phương Tây. Với việc người tiêu dùng Trung Quốc không muốn hoặc không thể mua tất cả hàng hóa do ngành công nghiệp nước họ sản xuất, Mỹ và Liên minh châu Âu (EU) lo ngại Bắc Kinh sẽ vi phạm các quy tắc thương mại toàn cầu và tràn ngập thị trường của họ với hàng xuất khẩu giá rẻ được nhà nước trợ cấp.

Mỹ vào tháng trước đã công bố tăng thuế đối với xe điện của Trung Quốc từ 25% lên 100%, cũng như tăng thuế đối với các tấm pin mặt trời, chất bán dẫn và một số sản phẩm thép và nhôm, để chống lại "các hoạt động thương mại không công bằng". EU dự kiến sẽ sớm kết thúc cuộc điều tra chống trợ cấp của riêng mình và có thể dẫn đến việc tăng thuế với các mặt hàng xe điện của Trung Quốc.
Trong khi các quốc gia ở Đông Nam Á và xa hơn đang chuẩn bị ứng phó với xe điện Trung Quốc thì nước này khẳng định những lo ngại của phương Tây là “vô căn cứ”. Chủ tịch Tập Cận Bình cho biết tại Paris vào tháng 5 rằng ngành năng lượng mới của Trung Quốc “đại diện cho năng lực sản xuất tiên tiến, không chỉ làm phong phú thêm nguồn cung toàn cầu và giảm bớt áp lực lạm phát toàn cầu mà còn đóng góp đáng kể cho các nỗ lực toàn cầu trong việc giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu và chuyển đổi xanh. Không có cái gọi là vấn đề dư thừa năng lực sản xuất của Trung Quốc”, theo Tân Hoa Xã.

Nhưng nhiều người trong ngành có cảm giác cấp bách. Tại một cuộc họp gần đây do Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc tổ chức, Yao Xiaodong, tổng thư ký của liên minh công nghiệp “phương tiện năng lượng mới” ở khu vực đồng bằng sông Dương Tử, cho biết các nhà sản xuất xe điện Trung Quốc có thể “ra nước ngoài hoặc phá sản”.
Các chuyên gia cho rằng Trung Quốc hiện là nơi có ít nhất 77 nhà sản xuất ô tô và 129 thương hiệu ô tô, con số quá nhiều ngay cả đối với thị trường ô tô lớn nhất thế giới. Khi tỷ lệ sử dụng công suất giảm xuống mức chưa từng thấy kể từ sau đại dịch COVID-19, cách Trung Quốc và các công ty của nước này đối mặt với thách thức có thể ảnh hưởng đến số phận của nền kinh tế trong nước cũng như các mối quan hệ quốc tế mong manh.
Các quan chức dường như nhận thức được Trung Quốc đang đi trên một con đường tốt đẹp. Vào tháng 5, một thứ trưởng thương mại đã tổ chức một cuộc họp kín với các chuyên gia ở Thượng Hải và hỏi cách giải quyết các khiếu nại về tình trạng dư thừa công suất của phương Tây, một người tham dự giấu tên cho biết. "Các chuyên gia cho biết tại cuộc họp rằng họ nghĩ vấn đề cơ bản của tuyên bố này là liệu số lượng lớn sản phẩm được bán cho các thị trường này có dựa trên trợ cấp hay không."
Giống như Li Auto, hầu hết xe điện Trung Quốc đều được sản xuất tại các cơ sở mới đủ điều kiện nhận trợ cấp từ chính quyền địa phương và tín dụng giá rẻ từ các ngân hàng nhà nước. Cùng với những tia sáng đổi mới từ một số đối thủ cạnh tranh, các đặc quyền đã giúp thúc đẩy sự phát triển của ngành, đồng thời tạo ra điều mà nhiều người coi là số lượng người tham gia không bền vững ở một quốc gia đang phải hứng chịu cuộc khủng hoảng tài sản khiến niềm tin của người tiêu dùng bị suy giảm.
Chen Zhiwu, giáo sư tài chính tại Đại học Hồng Kông (HKU), cho biết: “Do sự khuyến khích từ các khoản trợ cấp của chính quyền địa phương, nhiều công ty đã tham gia vào lĩnh vực công nghệ năng lượng xanh mặc dù thiếu trình độ chuyên môn. Nếu không có những khoản trợ cấp như vậy, một phần đáng kể trong số các công ty này sẽ phải đối mặt với sự sụp đổ tài chính sớm hơn nhiều”.

Ngay cả khi những công nhân như Lisa làm việc ít ca hơn, cảnh báo dư thừa công suất vẫn đang xuất hiện trong lĩnh vực ô tô cũng như các ngành công nghiệp khác, chẳng hạn như thép. Dữ liệu chính thức cho thấy tỷ lệ sử dụng công suất của các nhà máy ô tô đã giảm xuống 64,87% trong quý đầu năm nay, thấp hơn nhiều so với mức chuẩn 75%. Nghiên cứu tư nhân của Gasgoo, một dịch vụ thông tin ngành ô tô có trụ sở tại Thượng Hải, cho thấy tỷ lệ sử dụng công suất của các phương tiện sử dụng năng lượng mới vào năm 2023 chỉ khoảng 47,5%.
Theo thông cáo tháng 11 của các nhà sản xuất pin hàng đầu Trung Quốc, bao gồm CATL, tỷ lệ sử dụng trung bình của pin điện và pin lưu trữ năng lượng lần lượt giảm xuống dưới 60% và 55% vào năm 2023.
Li Auto đã phản ứng bằng cách cắt giảm mục tiêu bán hàng cả năm của mình xuống khoảng từ 560.000 đến 640.000 xe, giảm từ mức 800.000. Những người có hiểu biết trực tiếp cho biết, hãng cũng bắt đầu sa thải vào tháng 5, sa thải một nửa số nhân viên trong các bộ phận quan hệ chính phủ và lái xe tự hành. Truyền thông nhà nước đưa tin công ty đang sa thải 18% tổng lực lượng lao động.
Nhưng nhiều người cho rằng chính phủ và ngành công nghiệp sẽ không muốn giảm quy mô, báo trước một cuộc xung đột gay gắt hơn với phương Tây, vốn chứng kiến các ngành công nghiệp trụ cột, đặc biệt là ô tô, gặp nguy hiểm.
Chen của HKU cho biết: “Các công ty Trung Quốc sẽ chủ động hạ giá và bán sản phẩm của họ sang Mỹ và EU, vì các nước đang phát triển không thể tiếp nhận công suất sản xuất lớn như vậy do sức mua hạn chế của họ. Vì vậy, Mỹ và EU cần chuẩn bị trước cho cú sốc này”.
Họ đang làm đúng điều đó, bằng thuế quan và các cuộc điều tra. Phát biểu tại Đức vào cuối tháng trước, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Janet Yellen đã kêu gọi châu Âu hợp tác với Mỹ để giải quyết vấn đề này. Bà nói: “Nếu chúng ta không phản ứng một cách chiến lược và thống nhất, khả năng tồn tại của các doanh nghiệp ở cả nước chúng ta và trên toàn thế giới có thể gặp rủi ro”.

Xuất khẩu "bộ ba mới" của Trung Quốc - xe điện, pin lithium-ion và các sản phẩm quang điện - đạt 1 nghìn tỷ nhân dân tệ (138 tỷ USD) vào năm 2023, tăng 30% so với năm trước. Theo Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc, tốc độ tăng trưởng xuất khẩu xe điện vượt xa doanh số bán hàng nội địa từ năm 2020 đến năm 2023, mặc dù tốc độ này đã đảo ngược trong 4 tháng đầu năm nay.
Trong tình hình hiện tại, Trung Quốc vẫn xuất khẩu chưa đến 15% tổng số xe điện được sản xuất trong nước, nhưng tỷ lệ ô tô mà nước này vận chuyển ra nước ngoài ngày càng tăng đang làm phương Tây lo ngại về một trận đại hồng thủy sắp tới. Trung Quốc đã vượt qua Nhật Bản để trở thành nước xuất khẩu ô tô lớn nhất thế giới vào năm 2023, nhờ xe điện cũng như xuất khẩu mạnh sang Nga, quốc gia nhập khẩu hơn 900.000 xe Trung Quốc khi các thương hiệu phương Tây rút lui do chiến tranh ở Ukraine.
Đây không phải là lần đầu tiên năng lực công nghiệp của Trung Quốc gây tranh cãi. Hơn một thập kỷ trước, khi các nước phương Tây phàn nàn về việc sản xuất quá mức trong các lĩnh vực như thép, Hội đồng Nhà nước do Thủ tướng Trung Quố lúc đó là Ôn Gia Bảo đứng đầu đã nhấn mạnh sự cần thiết phải thúc đẩy lĩnh vực dịch vụ để thúc đẩy tăng trưởng. Điều này đã mở đường cho sự trỗi dậy của những gã khổng lồ internet như Alibaba và Tencent.
Nhưng những nỗ lực của ông Ôn Gia Bảo, cũng như "cải cách cơ cấu bên cung" do Chủ tịch Tập đề xuất sau này, được thúc đẩy bởi nhu cầu các doanh nghiệp nhà nước (SOE) phải nâng cao khả năng sinh lời của họ, một thành viên cấp cao tại một tổ chức nghiên cứu ở Bắc Kinh, người đã thực hiện nghiên cứu, cho biết nhưng không muốn nêu tên. Ông nói: “Bắc Kinh không thể chấp nhận việc các doanh nghiệp nhà nước tiếp tục thua lỗ. Nhưng đối với lĩnh vực xe điện, tôi không nghĩ chính phủ sẽ gây áp lực cho các doanh nghiệp tư nhân này”.
Chen của HKU cho biết, bất chấp cải cách cơ cấu phía cung, thực tế là năng lực công nghiệp không hề giảm mà còn tăng lên do Trung Quốc phụ thuộc nhiều hơn vào sản xuất để trau dồi năng lực công nghệ và cạnh tranh với các nhà máy EV mới của Mỹ, thậm chí cả các nhà sản xuất điện thoại như Xiaomi và Huawei đã tham gia cuộc đua xe điện.
Khi tỷ suất lợi nhuận giảm trong bối cảnh cạnh tranh khốc liệt, cùng với nhu cầu trong nước yếu và sự mất giá của đồng nhân dân tệ so với đồng USD, các công ty Trung Quốc càng có thêm động lực để xuất khẩu.
Mặc dù Bắc Kinh dự kiến sẽ không tích cực hạn chế sản xuất nhưng có một số điều họ có thể làm để xoa dịu những người chỉ trích.
John Gong, giáo sư kinh tế tại Đại học Kinh doanh và Kinh tế Quốc tế ở Bắc Kinh, đề xuất Trung Quốc có thể tăng nhập khẩu hàng hóa châu Âu, chẳng hạn như máy bay Airbus. Ông cũng cho biết chính phủ có thể kêu gọi các công ty hạ nhiệt cuộc chiến giá cả. Và mặc dù Trung Quốc thường thích các công ty ở lại địa phương để thúc đẩy tăng trưởng và việc làm, nhưng chính quyền có thể khuyến khích tích cực hơn các nhà sản xuất Trung Quốc xây dựng nhà máy ở nước ngoài.
Đối với một số người, việc tính toán có thể là điều không thể tránh khỏi.
Một giám đốc điều hành cấp cao của một nhà sản xuất pin xe điện hàng đầu Trung Quốc nói với Nikkei rằng “chắc chắn” xảy ra vấn đề dư thừa công suất, đặc biệt là ở các nhà sản xuất pin cấp thấp. Ông nói: “Đây là lĩnh vực sử dụng nhiều công nghệ và tốc độ nâng cấp rất nhanh”, đồng thời giải thích rằng cần phải có một số công suất dư thừa. Nhưng ông cho biết những công ty nhỏ hơn, thậm chí một số ít trong top 10, có thể đóng cửa vào cuối năm tới.
Việc đóng cửa như vậy có thể cắt giảm một số nguồn lực công nghiệp, nhưng chúng sẽ góp phần gây ra những vấn đề đau đầu khác cho các nhà hoạch định chính sách của Bắc Kinh khi họ chuẩn bị cho hội nghị trung ương lần thứ ba của Đảng Cộng sản vào tháng 7, sẽ tập trung vào cải cách kinh tế "sâu sắc".
Tuần trước, ông Tập đã yêu cầu các quan chức ưu tiên “việc làm đầy đủ chất lượng cao”, đặc biệt là đối với lao động trẻ. Xe điện và các ngành liên quan sử dụng hàng triệu người.
Wan Guanhua, giám đốc Viện Kinh tế Thế giới tại Đại học Phúc Đán, cho biết một số công ty chắc chắn sẽ phá sản vì chính quyền địa phương thiếu tiền mặt sẽ không thể hỗ trợ họ. Tuy nhiên, ông cho biết “thách thức cơ bản” đối với Trung Quốc không phải là dư thừa công suất mà là “chi tiêu tiêu dùng không đủ”.

Ông nói, các công ty có đủ nguồn lực và “không thể tạo ra doanh số bán hàng trong nước sẽ không có lựa chọn nào khác ngoài việc thành lập các nhà máy ở nước ngoài” để tồn tại, lặp lại cảnh báo “ra nước ngoài hoặc phá sản” của người đứng đầu liên minh Dương Tử. Nhưng điều này “sẽ tác động đến tăng trưởng GDP và việc làm của Trung Quốc”.
Đi nước ngoài cũng không phải là thuốc chữa bách bệnh. Doanh số bán hàng đáng thất vọng ở châu Âu đã khiến Great Wall Motor của Trung Quốc phải đóng cửa trụ sở khu vực ở Munich, trong khi các nhà sản xuất pin cũng hủy bỏ kế hoạch mở rộng ở Đức.
Wan nói: “Lối thoát là tăng tiêu dùng trong nước bằng cách nâng cao thu nhập của người dân, nhưng đây sẽ là một quá trình lâu dài và đau đớn”.
Lisa, công nhân của Li Auto, cho biết cô thấy mình đang ở trong một "tình thế tiến thoái lưỡng nan thực sự". Cô không muốn “rơi vào bẫy” nghỉ việc, điều này sẽ khiến người chủ của cô không phải trả bất kỳ khoản bồi thường nào. "Nhưng tôi sẽ cố gắng tìm việc làm. Nếu không tôi sẽ chết đói."